Ji Vedîtina Çala Ozonê heta Protokola Montrealê

 

 

 

Vedîtina Çala Ozonê ya Antarktîkayê

Qata ozonê mirovan û jîngehê ji astên zirardar ên tîrêjên ultraviyole yên rojê diparêze. Kîmyewî yên ku wekî madeyên ozonê kêm dikin (ODS) têne binavkirin, berê bêkontrol ber bi atmosferê ve hatine berdan; Ew kîmyewî zirarê didin qata ozonê ya stratosferê. Di Gulana 1985an de, zanyar Joe Farman, Brian Gardiner û Jonathan Shanklin di kovara Nature British Antarctic Survey (BAS) de rapor kirin û çavdêriya xwe ya windabûna mezin a ozonê li ser Antarktîkayê vegotin. Vedîtina qula ozonê ya Antarktîkayê ji hêla BAS ve hişyariyek zû da li ser tenikbûna potansiyel xeternak a qata ozonê li çaraliyê cîhanê.

Peymana Viyanayê, destpêka Protokola Montrealê ye

Her ku teknolojî pêş ket, lêkolînên zanistî pirsgirêka derketî û bandorên wê yên li ser kêmbûna ozonê destnîşan kirin. Çalakî bi salan e tên kirin. Di sala 1985an de, Peymana Viyanayê ya ji bo Parastina Qata Ozonê wekî bersivek hate afirandin. Peymana Viyanayê peymana yekem a her cûre bû ku ji hêla her welatê têkildar ve hate îmzekirin, di sala 1988an de ket meriyetê û di sala 2009an de gihîşt pejirandina gerdûnî.
Peymanê armanc dikir ku bi rêya danûstandina agahiyan li ser bandorên çalakiyên mirovan li ser qata ozonê hevkariyê di navbera neteweyan de pêş bixe. Lê ji ber ku peyman ji hêla qanûnî ve ne girêdayî ye, Peymana Viyanayê ji welatan ferz nake ku ji bo parastina qata ozonê tedbîrên kontrolê bigirin. Protokola Montrealê di sala 1987an de ji bo çareserkirina vê pirsgirêkê hate danîn.

Protokola Montrealê çi ye?

Protokola Montrealê di sala 1987an de hate îmzekirin û di sala 1989an de ket meriyetê. Di destpêkê de ji aliyê 46 welatan ve hate îmzekirin, niha nêzîkî 200 welatan îmze kiriye. Protokola Montrealê ya li ser Maddeyên ku Qata Ozonê Kêm Dikin peymanek gerdûnî ye ji bo parastina qata ozonê ya Erdê bi rêya rakirina kîmyewiyên ku qata ozonê kêm dikin. Protokola Montrealê peymanek gerdûnî ye ku hilberîn û xerckirina nêzîkî 100 kîmyewiyên çêkirî yên ku wekî madeyên ku qata ozonê kêm dikin (ODS) têne binavkirin, rêk dixe.

Protokola Montrealê çi dibêje?

Protokola Montrealê xerckirin û hilberîna ODS-ên cuda bi awayekî gav bi gav kêm dike, bi demên cuda ji bo welatên pêşketî û yên di pêşveçûnê de (ku wekî "welatên Bend 5" têne binavkirin). Li gorî vê peymanê, hemû alî berpirsiyariyên taybetî hene ku bi qonaxa dawîkirina komên cuda yên ODS-an, kontrola bazirganiya ODS-an, raporên salane yên daneyan, pergalên lîsansê yên neteweyî ji bo kontrolkirina hawirdekirin û hinardekirina ODS-an, û mijarên din ve girêdayî ne. Welatên di pêşveçûnê de û yên pêşketî berpirsiyariyên wekhev lê cuda hene, lê ya herî girîng, her du komên welatan pabendbûnên girêdayî, dem-armanckirî û pîvandî hene.

Maddeyên ku di bin Protokola Montrealê de têne kontrol kirin

Annexên A (CFC, halon)
Annex B (CFC-yên din ên bi temamî halojenkirî, karbon tetraklorîd, metîl kloroform)
Annexên C (HCFC)
Annexên E (metîl bromîd)
Annexên F (HFC)

Protokola Montrealê ji aliyê Sekreteriya Ozonê ya Bernameya Jîngehê ya NY ve tê piştgirîkirin.

Peyman bi demê re li gorî pêşketinên zanistî, teknîkî û aborî yên nû pêş dikeve, û ew berdewam dike ku were sererastkirin û sererastkirin. Civîna Aliyan organa rêveberiya peymanê ye, û piştgiriya teknîkî ji hêla Grûpeke Xebatê ya Vekirî ve tê peyda kirin, ku her du jî salane dicivin. Aliyan ji hêla Sekreteriya Ozonê ve têne alîkar kirin, ku li baregeha Bernameya Jîngehê ya NY li Nairobiyê, Kenya ye.